مقدمه
تومور درواقع رشد غیرطبیعی سلول‌ها است. نام‌گذاری تومورهای مغزی بر اساس نوع سلولی است که از طریق آن شروع به گسترش می‌کنند؛ بعضی از این تومورها خوش‌خیم و بعضی از آن‌ها بدخیم هستند (شکل ۱). گسترش تومورهای مغزی ممکن است از خود مغز شروع شود (نوع اصلی) و یا از ناحیه‌ای دیگری به مغز برسند (نوع ثانویه). گزینه‌های درمانی بسته به نوع تومور، اندازه و مکان آن متفاوت است؛ همچنین به‌شدت گسترش تومور در مغز، سن بیمار و سابقۀ پزشکی او بستگی دارد. این درمان‌ها ممکن است در راستای بهبودی کامل بیمار یا کاهش علائم بیماری انجام شوند. حدوداً ۱۲۰ نوع تومور مغزی وجود دارد که خوشبختانه بیشتر آن‌ها قابل‌درمان هستند. همچنین درمان‌های جدید موجب افزایش طول عمر و کیفیت زندگی بسیاری از مبتلایان به این بیماری شده است.
شکل ۱- نمونه‌ای از تومورهای مغزی [۱].
تومور مغزی چیست؟
سلول‌های عادی به‌گونه‌ای کنترل‌شده در بدن رشد می‌کنند، بدین‌صورت که سلول‌های جدید جایگزین سلول‌های قدیمی یا آسیب‌دیده می‌شوند؛ اما به دلایلی که هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است، سلول‌های توموری شروع به رشد بی‌رویه و غیرقابل‌کنترل می‌کنند. تومورهایی که از خود مغز گسترش می‌یابند، شروع به رشدی غیرطبیعی در مغز می‌کنند و معمولاً به سایر قسمت‌های بدن انتشار نمی‌یابند. این تومورهای مغزی ممکن است خوش‌خیم یا بدخیم باشند.
دسته‌بندی تومورها: خوش‌خیم و یا بدخیم
تومورهای خوش‌خیم به‌آرامی رشد می‌کند، مرزهای مشخصی دارند و به‌ندرت به سایر قسمت‌های بدن منتشر می‌شوند. باوجوداین علائم کم‌خطرتر، در صورت بروز این تومورها در قسمت‌های حیاتی بدن، ممکن است زندگی بیمار را تهدید کنند. تومورهای بدخیم به‌سرعت رشد می‌کنند، دارای مرزهای نامنظمی هستند و به قسمت‌های دیگر مغزی منتشر می‌شوند. گرچه اغلب به این نوع تومورها «سرطان مغزی» نیز میگویند، تومورهای بدخیم در تعریف دقیق سرطان نمی‌گنجند، زیرا به اندام‌های خارج از مغز و ستون فقرات گسترش نمی‌یابند. تومورهای مغزی ثانویه (متاستاز) در جای دیگری از بدن به‌عنوان سرطان شروع می‌شوند و به مغز گسترش می‌یابند. این موضوع هنگامی اتفاق میافتد که سلول‌های سرطانی به جریان خون نفوذ می‌کنند. سرطان‌های ریه و سینه، شایع‌ترین سرطان‌هایی هستند که به مغز می‌رسند.
شکل ۲- تصویرسازی و MRI اسکن از چندین تومور متاستاتیک که از سرطان پوست صورت گسترش یافته‌اند [۲].
اثرات تومورهای مغزی
تومورهای مغزی خوش‌خیم، بدخیم و یا متاستاتیک، همه به‌طور بالقوه زندگی بیماران را تهدید می‌کنند. مغز در داخل جمجمۀ استخوانی محصورشده و نمی‌تواند با انبساط، تودۀ در حال رشد را در خود جای دهد. درنتیجه، تومور فشرده می‌شود و بافت‌های عادی‌اش را تا حد امکان جابه‌جا می‌کند. برخی از تومورهای مغزی باعث انسداد مایع مغزی نخاعی می‌شوند که در اطراف و درون مغز جریاندارد. این انسداد منجر به افزایش فشار داخل جمجمه و حجیم شدن بطن‌های مغزی (هیدروسفالی) می‌شود. برخی تومورهای مغزی باعث ایجاد وَرَم (اِدِم) می‌شوند. حجم، فشار و ورم در مغز، همگی «اثر توده‌ای» را به وجود می‌آورند که بسیاری از علائم بیماری از آن سرچشمه می‌گیرد (شکل ۳).
شکل ۳- تومورهای مغزی ممکن است از عصب‌ها (نوروم)، لایه دورا (مننژیم)، یا غده هیپوفیز (آدنوم هیپوفیز) رشد کنند. همچنین ممکن است از خود بافت مغز (گلیوم) رشد کنند. هم‌زمان با رشد آن‌ها، بافت معمولی تحت‌فشار قرار می‌گیرد و علائم بیماری ایجاد می‌شوند [۳].
علائم تومور مغزی چیست؟
تومورها می‌توانند با از بین بردن بافت طبیعی، فشرده‌سازی این بافت و یا افزایش فشار داخل جمجمه بر روی مغز تأثیر بگذارند. علائم بسته به نوع، اندازه و محل وقوع تومور در مغز تغییر می‌کند (شکل ۴). علائم عمومی عبارت‌اند از:
- سردردهایی که در صبحگاه شدت بیشتری دارند
- تشنج
- تلوتلو خوردن، سرگیجه، با مشکل راه رفتن
- مشکلات گفتاری (مثلاً مشکل در یافتن واژۀ درست)
- مشکلات بینایی، حرکات غیرطبیعی چشم
- ضعف در یک‌طرف بدن
افزایش در فشار داخل جمجمه که موجب خواب‌آلودگی، سردرد، حالت تهوع و استفراغ، عکس‌العمل دیرهنگام می‌شود
شکل ۴- علائم تومور مغزی بر عملکرد منطقه‌ای تأثیر می‌گذارند که در آن قرار دارند [۳].
همچنین علائم خاص عبارت‌اند از:
- تومورهایِ لوبِ قدامی ممکن است باعث تغییرات رفتاری و عاطفی؛ اختلال یا جلوگیری در قدرت تصمیم‌گیری و انگیزه؛ اختلال در قدرت بویایی یا از دست دادن بینایی؛ فلج شدن یک‌طرف بدن؛ کاهش توانایی‌های ذهنی و از بین رفتن حافظه شوند.
- تومورهایِ لوبِ آهیانه‌ای ممکن است موجب اختلال در سخن گفتن، مشکلات در نوشتن، کشیدن یا نام‌گذاری؛ عدم توانایی در درک و شناخت ذهنی؛ اختلالات در شناخت فضایی و هماهنگی در چشم و دست.
- تومورهایِ لوبِ پس‌سری ممکن است منجر به از دست دادن بینایی در یک یا هر دو چشم؛ کاهش میدان دید؛ تار دیدن و توهم شوند.
- تومورهایِ لوبِ گیجگاهی ممکن است باعث دشواری در صحبت کردن و درک کلام، مشکلات حافظۀ کوتاه‌مدت و بلندمدت و افزایش رفتار تهاجمی شوند.
- تومورهایِ ساقۀمغزی می‌توانند موجب تغییرات رفتاری و عاطفی، دشواری در صحبت کردن و بلعیدن غذا، خواب‌آلودگی، کاهش شنوایی، ضعف عضلانی در یک سمت صورت (مانند کج شدن سر و لبخند)، ضعف عضلانی در یک‌طرف بدن، راه رفتن غیرعادی، افتادگی پِلک؛ دوگانگی دید و استفراغ می‌شود.
تومورهای غده هیپوفیز ممکن است منجر به افزایش ترشح هورمون‌ها (بیماری کوشینگ، آکرومِگالی)، وقفه در قاعدگی، ترشح غیرطبیعی شیر مادر و کاهش میل جنسی شود.
انواع تومورهای مغزی
سازمان بهداشت جهانی سیستم طبقه‌بندی و درجه‌بندی تومورهای مغزی را برای استانداردسازی ارتباطات، برنامه‌ریزی جهت درمان و پیش‌بینی نتایج حاصل از بروز و درمان تومورهای مغزی ایجاد کرده است. تومورها بر اساس نوع سلول ایجادکننده و درجه‌شان دسته‌بندی می‌شوند. درجۀ تومورها بعد از کِشت سلول‌های تومور در عمل نمونه‌گیری (بیوپسی) و مشاهدۀ آن‌ها زیر میکروسکوپ به دست می‌آید. به‌طورکلی بیش از ۱۲۰ نوع تومور مغزی وجود دارد. تومورهای مغزی رایج عبارت‌اند از:
۱-انواع گلیوم مانند استروسیتوم، استروسیتوم کودکان (درجه اول)، استروسیتوم بدون مرز مشخص (درجه دوم)، استروسیتوم آناپلازیکی (درجه سوم)، گلیوبلاستوم (درجه چهارم)، اولیگودندروگلیوم (درجه دوم)، اولیگودندروگلیوم آناپلازیکی (درجه سوم)، اِپِندیموم (درجه دوم)، اِپِندیموم آناپلازیکی (درجه سوم)
۲-کرانیوفارنژیوما
۳-اپیدرموئید
۴-لنفوم
۵-مننژيوم
۶-نوروم
۷-آدنوم هیپوفیز
۸-پینه آلوم (پینوسیتوم، پینوبلستوم)
۹-مدولوبلستوم
نوع سلولِ ایجادکننده تومور اهمیت بالایی دارد. به‌عنوان‌مثال، ممکن است سلول‌های عصبی (نورون‌ها) و سلول‌های حمایتی (سلول‌های گلیال و شوان) باعث ایجاد تومور شوند. حدود نیمی از تومورهای نوع اصلی از سلول‌های گلیال (تومور گلیوم) رشد می‌کنند. به علت وجود سلول‌های گلیال گوناگون، انواع مختلفی از تومور گلیوم در مغز رشد می‌کنند.
درجه تومور به نحوۀ آرایش سلول‌های تومور زیر میکروسکوپ بستگی دارد و نشانه‌ای از شدت تهاجم تومور است (برای نمونه، تومور درجۀ پایین به معنی تهاجم کمتر و درجۀ بالا به معنی تهاجم بیشتر است) (جدول ۱). تومورها اغلب دارای ترکیبی از چند درجۀ سلولی هستند و می‌توانند هنگام رشد برحسب این درجه‌ها تغییر کنند. آناپلازی اصطلاحی است که برای توصیف شدت تشابه یا غیرطبیعی بودن سلول‌های تومور در مقایسه با سلول‌های طبیعی استفاده می‌شود.
جدول ۱- مقیاس درجه‌بندی گلیوما [۳].
دلیل ایجاد تومورهای مغزی چیست؟
علم پزشکی هنوز قادر به پاسخ به پرسش‌هایی مانند چه چیزی باعث ایجاد تومورهای مغزی می‌شود و یا چگونه می‌توان از تومورهای مغزی نوع اصلی جلوگیری کرد، نیست. این گروه‌ها بیشترین خطر مبتلا شدن به تومورهای مغزی را دارند:
- سرطان در اندام‌های دیگر بدن
- قرارگیری طولانی‌مدت در معرض آفت‌کش‌ها، حلال‌های صنعتی و سایر مواد شیمیایی
- بیماری‌های ارثی مانند نوروفیبروماتوز
چه کسانی در معرض آسیب جدی هستند؟
تومورهای مغزی متاستاز (ثانویه) پنج برابر شایع‌تر از تومورهای مغزی اصلی هستند و در ۱۰ تا ۳۰ درصد از بیماران سرطانی رخ می‌دهند. بااین‌وجود، بیماران سرطانی بیش از هر زمان دیگری از این بیماری جان سالم به در می‌برند. درنتیجه، به‌احتمال زیاد تومورهای مغزی متاستاز (ثانویه) در سال‌های آتی افزایش خواهند یافت. با در نظر گرفتن این موضوع که ممکن است تومورهای مغزی در هر سنی رخ دهند، در کودکان ۳ تا ۱۲ ساله و بزرگ‌سالان ۴۰ تا ۷۰ ساله بیشتر رایج هستند. بنابراین در موارد زیر به این عمل جراحی نیاز است:
- تشخیص نوع تومور مغزی
- برداشتن کل تومور جهت درمان کامل بیمار
- برداشتن تومور تا حد امکان جهت کاهش رشد تومور و بهبودی علائم بیمار
- بهبود علائم بیماری مانند کاهش سطح مایعات مغزی که به دلیل وجود تومور افزایش یافته‌اند
- کمک به ارائۀ بهتر درمان‌های دیگر مانند شیمی‌درمانی (برداشتن قسمتی از تومور نیز به ارائۀ بهتر درمان‌های دیگر مانند پرتودرمانی و یا شیمی‌درمانی کمک می‌کند.)
چگونه این بیماری تشخیص داده می‌شود؟
در وهله اول، دکتر سابقه پزشکیِ فردی و خانوادگی بیمار را بررسی می‌کند و معاینۀ کاملی بر روی او انجام می‌دهد. علاوه بر بررسی سلامت عمومی بیمار، پزشک تست عصبی جامعی برای بررسی وضعیت ذهنی و حافظه، عملکرد عصبی جمجمه (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و حرکات صورت)، قدرت عضلانی، هماهنگی بین اندام‌های بدن، عکس‌العمل‌های بدن و واکنش به درد انجام می‌دهد (شکل ۵). این آزمایش‌های اضافی نیز ممکن است برحسب صلاحدید پزشک انجام شود:
۱-تست فیزیکی
- شنوایی‌سنجی (آئودیومتری)، آزمایشی برای سنجش سطح شنوایی است که توسط متخصص شنوایی انجام می‌شود و کاهش‌های احتمالی در سطح شنوایی را به علت نزدیکیِ تومور (مانند نوروم شنوایی) به عصب شنوایی (کُچلار) تشخیص می‌دهد.
- آزمایش میدان بینایی توسط چشم‌پزشک با تخصص اعصاب برای تشخیص کاهش بینایی و میدان دید انجام می‌شود.
۲-تست‌های هورمونی
- پزشک با بررسی غدد درون‌ریز، سطوح هورمون را در خون یا ادرار برای تشخیص سطوح غیرطبیعی ناشی از تومورهای غده هیپوفیز (مانند بیماری کوشینگ) اندازه‌گیری می‌کند.
پونکسیون کمری برای پیدا کردن سلول‌های تومور، پروتئین، عفونت و خون در مایع مغزی نخاعی بررسی می‌شود
شکل ۵- بعضی از روش‌های مرسوم جهت تشخیص تومور مغزی [۴].
۳-تصویربرداری
سی‍تی (CT) اسکن از پرتوی اشعه ایکس و کامپیوتر برای مشاهده ساختارهای آناتومیکی استفاده می‌کند. در این روش مغز به‌صورت بریده‌بریده و لایه‌لایه، به تصویر کشیده می‌شود. ممکن است دارویی که باعث تضاد سیاه‌وسفید در عکس‌ها است، به جریان خون بیمار تزریق شود. سی‌تی‌اسکن برای مشاهده تغییرات در ساختارهای استخوانی بسیار مفید است.
ام ار آی (MRI) اسکن از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای ایجاد عکس‌های دقیق و با جزئیاتی از بافت نرم مغزی استفاده می‌کند. با نگاهی سه‌بعدی به مغز، این روش برش‌هایی دوبعدی را از پایین، کنار و جلو می‌گیرد. ممکن است دارویی که باعث تضاد سیاه‌وسفید در عکس‌ها است، به جریان خون بیمار تزریق شود. این نوع از تصویربرداری برای ارزیابی ضایعات مغزی و اثرات آن‌ها روی بافت‌های اطراف مغزی بسیار مفید است (شکل ۶).
شکل ۶- ام ار آی (MRI) اسکن از تومورهای مغزی خوش‌خیم و بدخیم. تومورهای خوش‌خیم لبه‌ها مشخصی دارند و راحت‌تر در جراحی برداشته می‌شوند. تومورهای بدخیم دارای مرز نامشخصی هستند که با حمله به بافت‌های طبیعی (شکل‌های انگشت مانند در عکس) باعث دشوارتر شدن جراحی می‌شود [۳].
۴-بیوپسی
اگر از تصویربرداری تشخیص مناسبی حاصل نشود، ممکن است عمل بیوپسی (نمونه‌برداری) برای تعیین نوع تومور انجام شود. در این عمل مقدار کمی از سلول‌های تومور برداشته می‌شود و بعداً توسط آسیب‌شناس زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. بیوپسی می‌تواند بخشی از فرآیند جراحی کامل برای برداشتن تومور باشد و یا فقط یک فرآیند تشخیصیِ جداگانه، به نام «بیوپسی سوزنی» باشد. یک سوراخ کوچک در جمجمه ایجاد می‌شود به‌طوری‌که یک سوزن توخالی بتواند به ناحیه تومور هدایت شود و یک نمونه از بافت آن بردارد (شکل ۸). از فریم استریوتاکتیک برای کمک به یافتن محل دقیق تومور و هدایت سوزن به محل قرارگیری تومورهای عمیق در نقاط بحرانی استفاده می‌شود.
شکل ۸- در طی یک بیوپسی سوزنی، یک لولۀ باریک توخالی وارد تومور می‌شود. ابزار کوچکی مانند انبر قسمتی از تومور را جدا می‌کند، سپس این نمونه جهت بررسی دقیق نوع سلول‌های تومور به دست آسیب‌شناس می‌رسد [۳].
چه تیمی از پزشکان تومورهای مغزی را درمان می‌کنند؟
به علت طیف وسیعی از تومورهای مغزی و درمانی بسیار پیچیدۀ بعضی از آن‌ها، ممکن است پزشکان متعددی در تیم پزشکی بیمار دخیل باشند؛ بنابراین ممکن است جراح مغز و اعصاب، سرطان شناس، پرتوشناس، متخصص مغز و اعصاب و چشم‌پزشک با گرایش اعصاب در این تیم حضور داشته باشند.
درمان‌های اصلی جهت برداشتن تومور مغزی چیست؟
۱-جراحی متداول مغزی (كرانیوتومي)
شایع‌ترین نوع عمل جهت برداشتن تومورهای مغزی است. جراح تکه‌ای از استخوان جمجمه را برمی‌دارد که منجر به ایجاد فضایی مستقیم برای کار روی مغز بیمار و خارج کردن تومور می‌شود. پیش از انجام جراحی، تصویربرداری از ناحیه سر به جراح کمک شایانی می‌کند تا از طریق آن موقعیت تومور را دقیقاً قبل از عمل بیابد. در بعضی موارد از فناوری تصویربرداری در حین عمل نیز استفاده می‌شود. بعد از بیرون آوردن تومور مغزی، جراح تکۀ استخوان (به نام فلپ) جداشده از جمجمه را به‌جای خودش برمی‌گرداند و آن را با پیچ‌های فلزی کوچک به جمجمه متصل می‌کند، سپس پوست سر را بخیه میزند و در اغلب موارد، موهای بیمار زخم‌های عمل را پنهان می‌کنند (شکل ۹).
الف-جراحی با کمک میکروسکوپ
در حین جراحی، جراح با استفاده از میکروسکوپی قوی می‌تواند بافت مغزی را موشکافانه بررسی کند. درنتیجه، بافت سالم متمایزتر از ضایعه دیده می‌شود و جراح می‌تواند به‌راحتی تشخیص دهد که چه قسمتی از بافت باید برداشته شود و چه قسمتی باید دست‌نخورده باقی بماند. در پاره‌ای از موارد، گلیولان در بزرگ‌سالانی که گلیومای درجه بالا دارند استفاده می‌شود. این مایع ۳ ساعت قبل از جراحی به بیمار جهت مصرف داده و توسط سلول‌های تومور جذب می‌شود. هنگامی‌که مغز تحت منبع نوری ویژه قرار می‌گیرد، سلول‌های تومور می‌درخشند. به این فرآیند فلوروسنس میگویند که به جراح کمک می‌کند تا لبه‌های بافت توموری و بافت سالم را در حین عمل جراحی با وضوح کامل ببیند و دقیق‌تر اقدام به برداشتن تومور کند. این ماده دارای عوارض جانبی است و ممکن است منجر به فشارخون پایین و عملکرد نامناسب کبد شود. درنتیجه بیمار حتماً باید قبل از عمل، در حین و بعدازآن تحت نظارت شدید قرار بگیرد. همچنین توصیه می‌شود بیمار به مدت ۲۴ ساعت پس از عمل، در معرض نور شدید خورشید قرار نگیرد، زیرا این دارو باعث حساسیت بیشتر چشم‌ها و پوست به نور می‌شود. برای خُرد کردن و برداشتن تومورها می‌توان از امواج اولتراسوند استفاده نمود. ابزار کوچکِ اولتراسوند توسط جراح در بافت تومور قرار می‌گیرد. با شروع کار این دستگاه، به علت ارتعاشاتِ ناشی از امواج صوتی تولیدشده، تومور درهم می‌شکند و سپس، جراح تکه‌های تومور را با استفاده از مکنده خارج می‌کند. این روش نیروی بسیار کمی را برای حذف تومورها ایجاد می‌نماید؛ بنابراین باعث خونریزی یا آسیب به بافت اطراف مغز نمی‌شود. جراحان از این فناوری در جراحی‌های معمول یا در آندوسکوپی مغز استفاده می‌کنند. همچنین در حین این‌گونه از جراحی‌ها، از دستگاه نویگیشن جراحی (پارسیس) بهره می‌گیرند. در این دستگاه‌ها، از تصویرهای اولیه جهت مشخص کردن محل دقیق تومور قبل و حین جراحی استفاده می‌شود. دستگاه نویگیشن جراحی منجر به استفادۀ از اطلاعات تصویربرداری در حین عمل و افزایش کیفیت درمان و نتایج بالینی می‌شود. تصاویر گرفته‌شده معمولاً در کنار آناتومی دقیق بیمار، نقشه‌ای سه‌بعدی از بیماری را ایجاد می‌کنند. جراحان می‌توانند از این تصاویر به‌عنوان مرجع برای هدایت خود در طول عمل جراحی استفاده کنند [۶].
شکل ۹- جراحی شامل ایجاد روزنه‌ای در جمجمه (کرانیوتومی) برای دسترسی جراح به تومور است [۳].
ب-جراحی آندوسکوپی مغز
به این نوع عمل، جراحی مغز از طریق ایجاد سوراخ کوچک در جمجمه نیز میگویند. آندوسکوپ ابزاری در حوزه پزشکی است که از لوله‌ای بلند، دوربین و عدسی چشمی ساخته شده است. به‌علاوه، آندوسکوپی‌ها می‌توانند انعطاف‌پذیر و یا ثابت باشند. جراحان با کمک این نوع از آندوسکوپ‌ها، عمل جراحی مغز را از طریق باز کردن سوراخ بسیار کوچکی در جمجمه انجام می‌دهند. در این روش، جراح می‌تواند تصویر نوک آندوسکوپ را از طریق عدسی چشمی و یا روی صفحه تلویزیون مشاهده کند. در انتهای آندوسکوپ، پنس و قیچی‌های کوچکی وجود دارد که جراح از آن‌ها جهت برداشتن تومور استفاده می‌کند. این نوع جراحی مخصوصاً برای برداشتن تومورهای در بطن بسیار مفید است (شکل ۱۰).
شکل ۱۰- باز کردن سوراخ بسیار کوچکی در جمجمه جهت دسترسی به ضایعه [۵].
پ-جراحی در حالت هوشیاری
اگر تومور نزدیک به بخشی از مغز باشد که دارای عملکرد مهمی است، احتمال دارد جراح بیمار را در قسمتی از عمل بیدار کند. برای نمونه، تومور در مواردی نزدیک به بخش‌های گفتار، حرکت و یا احساس است. راه‌های مختلفی برای انجام این نوع عمل کرانیوتومی وجود دارد. بعضی از بیماران تنها در بخشی از عمل هوشیار می‌شوند. تعدادی دیگر در تمام مدت عمل بیدار هستند. این امر کاملاً بستگی به نظر جراح دارد و قبل از عمل در مورد آن با بیمار و همراهانش صحبت می‌کند. اگر بیمار تنها در بخشی از عمل بیدار می‌شود، در ابتدای عمل بی‌هوش می‌شود. سپس با کاهش داروی بیهوشی، سطح هوشیاری به‌مرور افزایش می‌یابد تا بیمار برای بخش موردنظر بیدار باشد. درنهایت، در قسمت‌های آخر عمل دوباره بیمار به‌طور کامل بی‌هوش می‌شود. در هر دو روش، جراح جهت بی‌حس کردن هر ناحیه‌ای که درد حس می‌شود، برای نمونه، پوست و عضله، از بی‌حسی موضعی استفاده می‌کند. مغز خودش دردی احساس نمی‌کند. در طی این نوع عمل، جراح درحالی‌که عملکرد قسمت‌های مختلف مغز را بررسی می‌کنند، از بیمار می‌خواهد تا کارهایی را انجام دهد. برای نمونه، ممکن است نیاز باشد تا بیمار صحبت کند، بخشی از بدن خود را حرکت دهد و یا به بیان حس خود بپردازد. درنتیجه، جراح می‌تواند از عملکرد مغز اطمینان حاصل کند و آسیب به این نقاط را به حداقل برساند.
۲-جراحی قاعده جمجمه از طریق بینی (عموماً برای تومور هیپوفیز)
در بعضی موارد، جراح تمایل دارد تا از طریق بینی تومور هیپوفیز را بردارد. غده هیپوفیز دقیقاً در جلوی جمجمه و زیر مغز قرارگرفته است؛ بنابراین این روش، یکی از راه‌های رسیدن به محل قرارگیری تومور، بدون نیاز به باز کردن جمجمه، است. جراح ممکن است برحسب نیاز، از آندوسکوپ در حین عمل استفاده کند. آندوسکوپ لوله‌ای بلند و نازک دارد که قابلیت استفاده از ابزار جراحی در داخل بدن را برای پزشک به ارمغان می‌آورد. آندوسکوپ مجهز به دوربینی است که به جراح امکان مشاهدۀ نوک آندوسکوپ و متعاقباً ابزار در حال استفاده را بر روی صفحه تلویزیون می‌دهد. جراح آندوسکوپ را در بینی بیمار قرار می‌دهد تا به غدۀ هیپوفیز برسد و تومور را خارج می‌کند (شکل ۱۱). در این عمل‌ها نیز می‌توان از دستگاه نویگیشن جراحی استفاده نمود. درواقع، دستگاه نویگیشن جراحی دقت حاصل از کار با ماشین را به اتاق عمل می‌آورد و اکثر صاحب‌نظران بر اساس نتایج مطالعات بالینی خود، نظر مثبتی نسبت به عملکرد دستگاه نویگیشن جراحی در طول عمل جراحی دارند. علاوه بر این، بسیاری از پزشکان استفاده از دستگاه نویگیشن جراحی را بسیار مفید و کاربردی توصیف می‌کنند [۶].
شکل ۱۱- بدون نیاز به باز کردن جمجمه و از طریق آندوسکوپ، جراح به غدۀ هیپوفیز دسترسی دارد [۵].
۳-پرتودرمانی
پرتودرمانی درواقع بخشی از جراحی محسوب نمی‌شود. در این روش، از اشعه‌ای پرانرژی با دوز بالا جهت از بین بردن تومور بهره می‌گیرند. این روش در بعضی مواقع با نام دستگاه‌های مورداستفاده در انجام این درمان شناخته می‌شود. معروف‌ترین این دستگاه‌ها شامل گامانایف، سایبرنایف و نووالیس می‌شوند (شکل ۱۲).
شکل ۱۲- دستگاه در اطراف بیمار می‌چرخد و به تومور پرتو می‌تاباند. دامنۀ جابه‌جایی پرتوها با اندازۀ تومور مطابقت داده شده است تا حداقل آسیب به بافت‌های سالم مغزی برسد [۳].
مشکلات احتمالی بعد از جراحی
- آسیب به عصب بینایی و از بین رفتن قدرت بینایی
- سکته مغزی یا خونریزی داخل جمجمه
- خطر بیشتر نسبت به سایر روش‌های درمانی در نشت مایعات مغزی
- امکان وقوع مننژیت (عفونت غشاهای مغزی و نخاعی)
البته این عوارض نادر هستند و در جراحی‌های معمول نیز خطراتی وجود دارد. حتماً با جراح خود در مورد عوارض احتمالیِ عمل صحبت کنید.
مزایای استفاده از دستگاه نویگیشن در جراحی مغز و اعصاب
علاوه بر تصویربرداری‌های تشخیصیِ قبل از عمل، از فنّاوری‌های جدیدی همچون دستگاه نویگیشن جراحی (پارسیس) برای یافتن محل دقیق تومور و کمک به جراح در حین عمل استفاده می‌شود. با بهره‌گیری از دستگاه نویگیشن جراحی، جراح از طریق ابزارهایی ویژه که توسط این دستگاه ردیابی می‌شوند، موقعیت دقیق آن‌ها را نسبت به آناتومی بیمار در نمایشگر می‌بیند و بنابراین در هرلحظه حین جراحی می‌تواند با کمترین خطا محل قرارگیری تومور را تشخیص دهد. همچنین مشخص کردن محل دقیق تومورها با استفاده از دستگاه نویگیشن جراحی موجب توسعه روش‌های جراحی حداقل تهاجمی و کاهش خطرات عمل‌های مغز و اعصاب شده است (شکل ۷).
بازیابی و پیشگیری
۱-مراقبت از خود
پزشک مراقبت‌های اولیه و سرطان شناس بیمار باید با او و همراهان در مورد نیازهای مراقبت از خود در خانه صحبت کند. اقدامات حمایتی با توجه به علائم بیمار متفاوت است. برای مثال، عصاها یا واکرها می‌توانند به افرادی که دچار مشکل در راه رفتن هستند، کمک کنند. جهت مراقبت از وضعیت ذهنی بیمار باید برنامه‌ای مختص او تدارک دیده شود. در صورت مصرف داروهای ضد تشنج، بیمار نباید رانندگی کند.
۲-توان‌بخشی
ازآنجایی‌که تومورهای مغزی در قسمت‌هایی از مغز رشد می‌کنند که حرکت، گفتار، بینایی و تفکر را کنترل می‌کنند، توان‌بخشی نقش مهمی را جهت بهبود بیمار ایفا می‌کند. گرچه ممکن است مغز خود را بعد از آسیب‌های احتمالی از مداخلات پزشکی درمان کند، اما زمان و صبر لازم است. متخصص روان‌پزشک می‌تواند بیماران را ارزیابی کند و برحسب تغییرات ناشی از تومور مغزی، برنامه‌ای برای توان‌بخشی بیمار ایجاد نماید. این ارزیابی شامل وضعیت عاطفی، رفتار روزانه، توانایی‌های شناختی (ذهنی) و شخصیت بیمار می‌شود. فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی ممکن است برای بهبود و یا بازگشت عملکردهای ازدست‌رفته مفید باشند.
۳-بازگشت دوبارۀ تومور
اینکه چقدر تومور به درمان پاسخ مثبت می‌دهد یا در وضعیت حداقلی خود بعد از درمان باقی بماند و یا بعد از درمان دوباره رشد می‌کند، به نوع و مکان خاص تومور بستگی دارد. توموری که دوباره رشد می‌کند ممکن است در وهلۀ اول بعد از درمان اولیه به‌طور کامل از بین نرفته باشد و پس از گذشت زمانی محدود، تومور جدیدی در همان محل اولیه رشد کند. هنگامی‌که تومور مغزی در وضعیت حداقلی خود می‌باشد، سلول‌های تومور رشد نمی‌کنند. به‌طورکلی تومورهای خوش‌خیم کمتر از موارد بدخیم دوباره رشد می‌کنند. ازآنجاکه پیش‌بینی زمان بازگشت دوبارۀ تومور غیرممکن است، ارزیابی مادام‌العمر بیمار (حتی کسانی که قبلاً مبتلابه تومور خوش‌خیم بودند) با تصویربرداری‌های MRI یا CT ضروری است.
منابع
[۱] https://www.cityofhope.org/blog/brain-tumor-program-research
[۲] https://mayfieldclinic.com/PE-BrainMETS.htm
[۳] http://www.mayfieldclinic.com/PE-BrainTumor.htm
[۴] https://www.verywellhealth.com/diagnosing-brain-tumors-2488741
[۵]https://www.cancerresearchuk.org/aboutcancer/braintumours/treatment/surgery/remove-brain-tumour
[۶] https://www.researchgate.net/publication/301351441
